بررسی سیستم های کدگذاری کالا و کارکرد هریک از آنها

با توسعه روزافزون فناوری اطلاعات در همه جنبه‌های زندگی بشری، شاهد طراحی و پیاده‌سازی سیستم‌هایی هستیم که تمام امور را از راه دور و به صورت الکترونیک انجام می‌دهند. از خدمات بانکداری گرفته تا خدمات درمانی همه بر محور فناوری اطلاعات استوار است که باعث افزایش سرعت ارایه خدمات، سهولت دسترسی و رضایت بیشتر برای شهروندان شده است. به بیان دیگر، ارایه خدمات با کیفیت بدون تکیه به فناوری اطلاعات امکان‌پذیر نیست و سیستمی کردن فرآیندها تنها راه تضمین کیفیت و سرعت ارایه خدمات به مردم است.

به منظور سیستمی کردن ارایه‌ خدمات در یک حوزه، باید موجودیت‌ها به زبان ماشین تبدیل شوند تا رفتار آنها توسط رایانه قابل پردازش باشد. به این دلیل «نظام کدگذاری پایه» شکل گرفت تا به موجودیت‌ها در فضای فناوری اطلاعات هویت مستقل بدهد؛ کد ملی برای افراد حقیقی، شناسه ملی برای افراد حقوقی، کد پستی برای مکان، پلاک برای خودرو، کد اقتصادی برای فعالیت اقتصادی، شناسه کسب‌وکار برای اصناف و مانند آن در این راستا شکل گرفتند. این کدها مبنای بانکهای اطلاعاتی مهم کشور هستند و با برقراری اتصال سیستمی بین آنها، می‌توان ارزش افروده زیادی ایجاد کرد.

بنابراین، استفاده از نظام کدگذاری پیش‌نیاز هر گونه خدمت الکترونیک در تجارت است. در این حوزه، موجودیت های متعددی حضور دارند که بیشتر آنها دارای کد منحصر به فرد هستند: افراد حقیقی و حقوقی، مکان، خودرو و اصناف. موجودیت مهم دیگر در تجارت کشور کالا است که باید متناسب با نیازها کدگذاری شود.

کدگذاری کالاها دارای شرایط خاصی است که با سایر کدهای پایه تفاوت‌هایی دارد:
۱. تنوع و تعداد آنها زیاد است.
۲. دوره عمر آنها کوتاه است.
۳. اطلاعات آنها (مکانی و مالکیتی) بطور مستمر تغییر می کند.

با بررسی نظام های کدگذاری بین المللی در این حوزه در می یابیم که دو نوع کدگذاری برای کالا استفاده می شود:
۱. کدگذاری با رویکرد طبقه بندی
۲. کدگذاری با رویکرد تک‌شماری.
کدگذاری با رویکرد طبقه‌بندی، نوع کالا و ویژگی‌های دقیق آنرا معرفی می‌کند، حال آنکه کدگذاری یکتا هویت منحصر به فرد کالا را نشانه رفته است.

به عنوان مثال، اگر ۱۰ خودروی پژو و ۱۰ خودروی پراید را در نظر بگیریم، با رویکرد اول، می توان پژو و پراید را تمیز داد، اما ۱۰ پراید که کاملاً‌ مثل هم هستند، چگونه باید تفکیک شوند؟ اینجا کدگذاری با رویکرد تک‌شماری معنی پیدا می کند و می‌تواند این ۱۰ پراید مشابه با یکدیگر را تفکیک نماید؛ در واقع، رویکرد دوم گذاری مشابه پلاک خودرو است.

۱. نظام های کدگذاری با رویکرد طبقه بندی: معروفترین نظام های کدگذاری طبقه‌بندی در سطح بین المللی CPC، NSPSC،UMDNS ، ISIC، STIC، HS و Gs۱ و در سطح ملی ایران‌کد هستند که در ادامه به مختصری از هر یک پرداخته می شود.

۱-۱. کدگذاری حرفه‌ای تایید شده یا CPC: یک استاندارد طلایی برای کدگذاری دارویی است که در زمینه پزشکی استفاده شده و توسط بیش از ۸۰ هزار متخصص مورد استفاده قرار می‌گیرد. این کد در این مورد استفاده قرار نمی گیرد و سازمان غذاودارو از کد محصولات دارویی ایران یا IRC استفاده می کند.

۱-۲. کد استاندارد محصولات و خدمات سازمان ملل یا UNSPSC: یک سیستم کدگذاری کالا و خدمات برای استفاده در تجارت الکترونیک می‌باشد که با همکاری مشترک برنامه توسعه سازمان ملل و شرکت دان و برداستریت ایجاد شده است؛ این استاندارد کدگذاری ۸ رقم بوده و به صورت سلسله مراتبی است.

۱-۳. سیستم نامگذاری جهانی ابزارهای پزشکی یا UMDNS: یک طبقه بندی کدگذاری شده برای ابزارهای پزشکی است که شامل حروف و اعداد بوده و دارای اشکال مرجع متعددی است.

۱-۴: طبقه‌بندی بین المللی استاندارد صنعتی یا ISIC: یک سیستم بین‌المللی برای دسته بندی داده‌های اقتصادی در زمینه‌های تولید، اشتغال، تولید ناخالص داخلی و دیگر حوزه‌های اقتصادی است که از این کدگذاری برای مقایسه داده‌های ملی استفاده می‌شود. مهمترین کارکرد این سیستم طبقه بندی مشاغل اقتصادی است و نه کالا.

۱-۵. کدگذاری استاندارد تجارت بین المللی یا SITC: یک طبقه بندی از کالاها برای صادرات و واردات یک کشور است که مقایسه کشورها را در سالهای مختلف فرآهم می کند. این طبقه بندی که توسط سازمان ملل ایجاد شده است، تاکنون به نسخه چهارم خود رسیده است که در سال ۲۰۰۶ انجام شد. استفاده از این طبقه بندی صرفاً برای اهداف تحلیلی استفاده می شود.

۱-۶. سیستم کدگذاری و توصیف همگن کالا یا HS: یک سیستم بین المللی از نامها و شماره ها برای طبقه بندی محصولات تجاری می باشد که بوسیله سازمان جهانی گمرکات توسعه یافته است. تحت کنوانسیون HS، کشورها موظف هستند که برنامه تعرفه شان را بر اساس نام گذاری HS پایه ریزی کنند. این سیستم با تخصیص کد به محصولات خام و طبیعی شروع می شود و به طبقه بندی های کالایی پیچیده تر می رسد. کدهای با بیشترین پوشش، ۴ رقمی بوده و بعنوان سرکد شناخته می شوند. با استفاده از ۶ رقم بعدی، زیر گروه ها تعیین می شوند. برای اطمینان از همسو بودن، تمام کشورها موظف هستند که تمام ۴ رقم و زیرگروه های ۶ رقمی را مطابق با استانداردهای بین المللی بکار گیرند. در شکل ۱ نمونه کد HS ارایه شده است. این کد در گمرکات ایران بعنوان مرجع تعرفه گذاری استفاده می شود و صرفاً‌ کارکرد تعرفه ای دارد.

 

شکل ۱: نمونه کد HS

۱-۷. کد Gs۱: به دلیل ویژگی‌هایی که دارد بیشتر در ایران مورد استفاده قرار گرفته است. موسسه Gs۱ یک نهاد غیرانتفاعی بین‌المللی است که با نیت تسهیل تجارت به کدگذاری کالاها می‌پردازد. نماینده این موسسه در ایران مرکز «ملی شماره گذاری کالا و خدمات» است که این مرکز از زمان تاسیس آن در سال ۱۳۷۴، مرجع صدور کد برای کالاها بوده است؛ فرآیندی که در سازمان‌های مشابه مانند ثبت احوال برای کد ملی، ثبت اسناد برای شناسه شرکت و پلیس برای پلاک خودرو نهادینه شده است. این نظام تولیدکنندگان و عرضه‌کنندگان را قادر می‌سازد که کالاها و خدمات را شناسایی، طبقه‌بندی و کدگذاری کنند.

 

شکل ۲: کد GS۱ ۶ و ۹ رقمی

۱-۸. ایران کد: از سال ۱۳۸۴ تغییراتی در مرکز ملی شماره گذاری کالا و خدمات ایجاد شد که علاوه بر صدور کد Gs۱ توسط این موسسه، کد ملی کالا (ایران کد) نیز توسط این موسسه صادر و تناظر آن با ایران‌کد گردید. ادامه این فرآیند باعث شده است که این موسسه بتواند کدهای خود را با سایر کدهای بین‌المللی نیز متناظر نماید. در جهت بومی‌سازی سیستم کدگذاری کالا که تجربه آن قبلاً در سپاه پاسداران انقلاب اسلامی با عنوان «سماپل» اجرا شده بود، تیم اجرایی سماپل به مرکز ملی شماره گذاری کالا و خدمات اضافه شد و کد ملی کالا (ایران‌کد) شکل گرفت تا علاوه بر نمایندگی موسسات خارجی مانند Gs۱، تناظر آنرا با نظام کدگذاری دیگر برقرار سازد. برای استقرار چنین نظامی، آیین‌نامه‌‌ای تهیه شد که وزارت بازرگانی را مکلف به اجرای آن می‌کرد. این آیین نامه به شماره «۱۱۶۲۲۵/ت۳۵۸۱هـ» در آذرماه ۱۳۸۵ به تصویب هیات وزیران رسید.

ایران‌کد یک نظام اطلاعاتی است که در پی سازماندهی و تدوین اطلاعات اساسی و پایه کالاها و خدمات در محدوده جغرافیایی کشور جمهوری اسلامی ایران در قالبی استاندارد شده و مدون است. پس از آن که کالا یا خدمت شناسایی شد و اطلاعات آن با استاندارد ایران‌کد مطابقت پیدا کرد به هر قلم کالا یا خدمت یک شماره اختصاص می‌یابد. ساختار داده‌ای کد ملی برای کالاها با ساختارداده‌ای کد ملی در خدمات متفاوت است. ایران کد یک کد ۱۶ رقمی است که به هر قلم کالای موجود در زنجیره تأمین اختصاص می‌یابد و امکان درج آن در قالب بارکد بر روی کالاها وجود دارد. این کد، وسیله‌ای برای شناسایی منحصر به فرد اقلام است. به این معنی که به هر نوع کالا یک کد یکتا اختصاص داده می‌شود و برای هیچ دو کالایی کد یکسان وجود ندارد.کد ملی کالا دارای سه جزء اصلی است:

الف) ۷ رقم ابتدایی آن کلاس‌کد نام دارد که بیانگر جایگاه کالا در ساختار طبقه‌بندی کالاها با اندکی تغییر است. این بخش از کد صرفنظر از عرضه‌کننده کالا برای کالاهای مشابه یکسان است؛

ب) ۵ رقم میانی بیانگر کد عرضه‌کننده است که توسط مرکز ملی شماره‌گذاری کالا و خدمات و یا از طریق شرکت‌هایی تحت عنوان شرکت‌های همکار به عرضه‌کننده ارائه می‌شود. این شرکت‌ها از طرف مرکز ملی شماره‌گذاری کالا و خدمات مجوز ثبت‌نام از عرضه‌کنندگان را دارا هستند.

ج) ۴ رقم انتهایی، سریال یک قلم کالای منحصر بفرد را مشخص می‌کند که بر اساس معیارهای عرضه‌کننده مربوطه تعیین می‌شود. نمونه ایران کد در شکل 3 ارایه شده است.

 

شکل ۳: نمونه کد ملی کالا (ایران‌کد)

 

هم اکنون سامانه‌هایی همچون ثبت سفارش کالا، سامانه تدارکات الکترونیکی دولت (ستاد)، سامانه تدارکات الکترونیکی وزارت نفت، سامانه رهگیری دارو، سامانه مدیریت تعاملات برای اعمال استاندارد، سامانه مالیات بر ارزش افزوده و سامانه میزان برای خرید اعتباری کارگران از جمله سامانه‌هایی هستند که ارایه خدمت و جمع آوری اطلاعات در آنها بر مبنای ایران‌کد انجام می شود و حذف ایران‌کد به معنی متوقف شدن فعالیت و کسب اطلاعات در این سامانه‌ها می باشد.

۲. نظام های کدگذاری با رویکرد تک شماری: تفاوت این رویکرد کدگذاری این است که هر کالا به صورت منحصر به فرد مشخص می شود. مهمترین هدف این نوع کدگذاری کنترل استاندارد کالا و تخصیص مالکیت است. تنوع استفاده از این رویکرد به حدی زیاد است که یک رویکرد جامع که بیشتر کشورها از آن استفاده کنند، مشاهده نمی شود. هر کشور و نهادی متناسب با نیازهای خود، سیستم تک شماری خاص خود را دارد. در ادامه سیستم بین المللی SGTIN که عمومیت بیشتری دارد و دو سیستم کدگذاری داخلی معرفی می شود.

۲-۱. شماره سریال تجاری محصول در سطح جهان یا SGTIN: یک کد شناسایی برای محصولات تجاری است که توسط موسسه GS۱ ایجاد شده است. از چنین کدی برای یافتن اطلاعات محصول در پایگاه داده (اغلب بوسیله قرار دادن این کد به شکل بارکد برروی سطح بیرونی محصول) استفاده می شود. منحصر به فرد و جهانشمول بودن این کدِ شناسایی از این جهت مفید است که می توان این محصول را در تمام پایگاه های داده تفکیک کرد. این کد می تواند ۸، ۱۲، ۱۳ و ۱۴ رقم داشته باشد که هر چهار نوع شماره ساختار مشابهی دارند و یک عدد سریالی برای منحصر به فرد کردن محصول به آن اضافه می شود. نمونه آن در شکل زیر مشاهده می شود:

شکل ۴: نمونه کد SGTIN

۲-۲. کد شبنم: کد شبنم که ۱۶ رقم تصادفی است توسط وزارت صنعت، معدن و تجارت برای کالاهای غیرسلامت محور با هدف جلوگیری از قاچاق صادر می شود. تفاوت این کد با SGTIN این است که این کد از ساختار خاصی پیروی نمی کند و تمام اطلاعات در بانک اطلاعایت قرار داده شده است. مصرف کننده نهایی می تواند با استعلام کردن این کد، دولت را در مبارزه با قاچاق یاری نماید.

۲-۳. کد اصالت و سلامت: این کد نیز ۱۶ رقمی بوده و توسط کمیته اصالت و سلامت در سازمان غذاودارو وابسته به وزارت بهداشت برای کالاهای سلامت محور (دارو، آرایشی بهداشتی، تجهیزات پزشکی و مواد غذایی) صادر می شود. مهمترین هدف این کدگذاری حفظ سلامت مصرف کنندگان در برابر کالاهای مضر و اطمینان از سلامت کالاها است. یکی دیگر از قابلیت های این کد، امکان فراخوانی محصول است، یعنی در صورت تشخیص مضر بودن محصول برای مصرف کننده، می توان به راحتی مصرف کننده را از مصرف آن منع کرد.

جمع بندی:
مهمترین سیستم های کدگذاری که در ایران مورد استفاده قرار گرفته است می توان به موارد زیر اشاره کرد. سایر سیستم‌های کدگذاری به دلیل ماهیت استفاده از آنها در ایران استفاده نمی‌شوند:

۱. کد HS که شامل ۷ هزار گروه کالایی است، کارکرد تعرفه ای دارد و در گمرک استفاده می شود؛
۲. کد GS۱ یا ایران‌کد که پایگاه‌های اطلاعات متعددی بر مبنای آن طراحی شده اند. تاکنون بیش از ۲ میلیون ایران‌کد توسط مرکز ملی شماره گذاری کالا و خدمات صادر و تناظر آنها با کد GS۱ برقرار شده است.
۳. کد شبنم یا اصالت که به ریزترین واحد کالایی اختصاص می یابد، تاکنون بیش از ۱.۵ میلیارد کد شبنم یا اصالت صادر شده است.

با بررسی ارقام فوق در میابیم که تمام این سه سیستم مورد نیاز بوده و یکی نمی‌تواند جایگزین دیگری شود.