اخلاق کسب و کار در محیط کسب و کار ایران

چرا اخلاق حرفه ای در محیط کسب و کار کشور کمرنگ شده است و چرا تکرار رفتارهای غیر اخلاقی زیاد شده است و چرا جایگاه کشور در  زمینه فرهنگ اقتصادی و فرهنگ کار جایگاه شایسته ای مطابق آموزه های اسلامی ایرانی نیست ؟

در میان بسیاری از کارشناسان و عموم مردم تعریف حداقلی از مفهوم اخلاق کسب و کار وجود دارد و همین که شرکت یا یک سازمان دروغ نگوید و اختلاس نکند و از رشوه استفاده نکند آن سازمان به اخلاق پایبند بوده است این در حالی است که در دنیا و ادبیات اخلاق کسب و کار  مفهوم و گستره اخلاق کسب و کار بسیار متفاوت و گسترده تر است.  حاکمیت رفتار اخلاقی در هیات مدیره ، رعایت اصول اخلاقی در برابر کارکنان ، در برابر رعایت حقوق محیط ریست ، در برابر  رسانه ها و ذی نفعان بیرونی شرکت ، در برابر زنجیره تامین و پیمانکاران ، در برابر مشتریان و مصرف کنندگان و در برابر نوع سرمایه گذاری شرکت و نوع ارتباط و لابی با دولت  و موارد بسیاری دیگر  گستره مفهومی اخلاق کسب و کار را شکل می دهد.

از سوی دیگر رتبه ایران در شاخصهای مرتبط با بحث اخلاق کسب و کار به شرح جدول زیر است و در مقایسه با یک سال گذشته در تمامی شاخصهای ذیل وضعیت ایران بدتر شده است و نشان دهنده این است که جایگاه مطلوبی از این نظر نداریم .

 

13-2012	شاخصهای محیط کسب و کار
152	محیط کسب و کار
105	شایستگی اعضای هیات مدیره شرکتها
66	رعایت اخلاق کسب و کار
62	پرداخت های غیر قانونی و ارتشا
114	رعایت محیط زیست
144	شاخص ادارک فساد
91	شاخص نیکوکاری
127	حکمرانی خوب
82	رقابت پذیری جهانی GCI
163	شاخص رقابت پذیری پایدار SCI

با این وجود از سوی دولت و نهادهای رسمی هیچ ابتکار یا اقدامی نیز جهت ترویج اخلاق کسب و کار و  تلاش در جهت مدرن سازی فرهنگ اقتصادی صورت نگرفته است ، هر چند ماده 6 قانون بهبود مستمر محیط کسب و کار بر ارتقاء فرهنگ اخلاق کسب و کار تاکید دارد و دولت را موظف به ارایه راهکار کرده است، اما تاکنون هیچ برنامه یا اقدام مشخصی برای اجرایی شدن این ماده تعریف و اجرایی نشده است.

تشکیل کمیسیون اخلاق کسب و کار و تشکیل انجمن اخلاق کسب و کار  در اتاق بازرگانی ، صنایع و معادن ایران نیز از جمله اقدامات حداقلی و کم تاثیری بوده است که توسط تشکل های بخش خصوصی صورت گرفته است. ورود درس اخلاق کسب و کار و مسئولیت اجتماعی سازمانی به عنوان یک درس اختیاری در دروس دانشجویان مدیریت دانشگاه شریف از اقداماتی بود که توسط یک سازمان مردم نهاد شکل گرفت، و تشکیل گروه اخلاق حرفه ای در دانشکده الهیات از اقداماتی است که توسط جامعه آکادمیک کشور صورت گرفته است. موسسه اخلاق پژشکی و موسسه اخلاق در علم و فناوری و موسسه اخلاق شهروندی نیز  از جمله سازمانهای غیر دولتی هستند که در دو سه سال گذشته فعال شده اند.

در شرکتها و بنگاههای اقتصادی کشور  هم به جز تدوین منشور اخلاقی و نصب در راهروهای سازمانها، اقدامی جدی و درخوری  صورت نگرفته است و هیچ یک از بازیگران، نه مدیران بنگاههای اقتصادی، نه سیاستگذاران و نه کارکنان مهارتهای لازم برای رفتار اخلاقی را آموزش ندیده اند، همانگونه که یک وزیر با یک تصمیم به راحتی با ثروت مردم بازی می کند و تبعات اخلاقی تصمیم خود را نمی بیند، مدیر بنگاه یا سازمان نیز مهارت انالیز تصمیم اخلاقی را ندارد و نمی تواند بین یک تصمیم اخلاقی و غیر اخلاقی تمایزقایل شود ، به عبارت دیگر هنوز این مفاهیم به مفاهیمی قابل کاربرد در زندگی روز مره  به عنوان یک مدیر یا یک شهروند تبدیل نشده است. در دولت و نهادهای تنظیم مقررات نیز که باید سیاست‌گذاری حکومت در ترویج مسئولیت‌پذیری اخلاقی به گونه ای باشد که  از یک ‌سو آمادگی پذیرش مسئولیت‌پذیری را برای محیط کسب و کار فراهم کند و از سوی دیگر  فضا را برای سازمان‌هایی که اخلاقی رفتار نمی کنند  سخت‌تر کند. به عبارت دیگر حکومت در سیاست‌گذاری‌ها، آیین‌نامه‌ها و مقررات موضوعه خود میان سازمان‌های مسئولیت‌پذیر و غیر مسئولیت‌پذیر تفاوت قائل شود. این نیازمند بازنگری در قوانین و مقررات و محیط کسب و کار  و تطبیق این مقررات از نظر اصول اخلاق کسب و کار است.

 

همه اینها در حالی است که در دنیا اقدامات گسترده ای صورت گرفته است که می توان به برخی از انها در زیر اشاره کرد:

1.  نامگذاری سال مسئولیت اجتماعی و اخلاق کسب و کار در اتحادیه اروپا 
2. تدوین استراتژی ملی و برنامه اقدام ملی مسئولیت اجتماعی بنگاهها توسط تمام کشورهای اروپایی 
3. ایجاد مرکز مسئولیت اجتماعی شرکتی و اخلاق کسب و کار  در اتحادیه اروپا 
4. نماینده مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها در دولت انگلیس و فرانسه 
5. اجباری کردن درج اثرات اجتماعی و زیست ـ محیطی فعالیت‌ها در گزارش سالانه  بنگاههای اقتصادی 
6. گزارش مسئولیت اجتماعی شرکتی شزط ورود به بازار بورس در افریقای جنوبی  
7. فرایند وام دهی بانکها درهلند منوط به انطباق با اصول مسئولیت پذیری اجتماعی اقتصادی زیست محیطی 
8. تاسیس دانشکده مسئولیت اجتماعی شرکتی و اخلاق کسب و کار  در هند ، دانمارک انگلستان و .. 
9. تاسیس صندوقهای سرمایه گذاری مسوولانه  و اخلاقی در کشورهای مختلف 
10. ایجاد شاخص های مسئولیت اجتماعی  و اخلاقی در بازار های بورس کشورهای اروپایی
11. تشکیل دپارتمانها و کمیته های مسئولیت اجتماعی شرکتی و اخلاق کسب و کار در بنگاههای اقتصادی 
12. تدوین راهنماهای عملیاتی لازم توسط دولت برای اجرای مسئولیت اجتماعی و اخلاقی در بنگاهها در بخش های مختلف چون معدن ، نفت و گاز، ساختمان، کالاهای مصرفی و  بانکداری 
13. اجباری کردن رعایت الزامات حاکمیت شرکتی و نظام بنگاه داری در شرکتهای بورسی اکثر کشورهای دنیا  با تاکید بر رعایت اصول اخلاقی توسط هیات مدیره 
14. تدوین و اجرایی کردن استاندارد بین المللی ایزو26000 یا استاندارد مسوولیت اجتماعی سازمانها 
15. تدوین استانداردها و چارچوب های گزارش دهی اجتماعی اخلاقی زیست محیطی و اقتصادی 
16. تدوین استانداردهای Fairtrade  و Ethical Trading Initiative  
17.  تشکیل شورای اخلاق کسب و کار در اتاق بازرگانی بین المللی

هنگامی که ازلزوم توجه به اخلاق کسب و کار در محیط اقتصادی کشور صحبت می کنیم ، در واقع داریم از یک  تغییر رفتار صحبت می کنیم که می بایست در محیط کسب و کار و بازیگران آن اتفاق بیافتد. لازمه و پیش نیاز هر تغییری نیز در سه مرحله نهفته است.

1. دانستن 
2. خواستن و 
3. توانستن 

به عبارت دیگر تغییر  رفتار محصول سه جزء دانستن، خواستن و توانستن شمرده میشود.یعنی اگر بازیگران محیط کسب و کار ، مدیران و کارکنان بدانند که رفتار مطلوب چیست، و اموزشهای لازم را دریافت کرده باشند و بخواهد که آن رفتار را بروز دهد و در نهایت باید ابزارهای لازم فراهم باشد تا بتواند آن را به انجام برساند، آن رفتار مطلوب قطعاً شکل می گیرد. بنابراین بر این اساس  برای مدیریت رفتار  باید بر این سه جزء تمرکز کرد. برخی از راهبردهای زیر ساختی و تنظیمی که بر این تغییر رفتار اثر دارند عبارتند از:

• ارائه اطلاعات 
• تغییر منطق تصمیم گیری 
• فعال سازی عامل ها
• برقراری و کنترل روابط بین افراد 
• ایجاد عامل های تسهیل گر و پشتیبان
• تغییر رفتار برخی از عامل های تحت اختیار 
• تغییر در محیط فعالیت مانند وضع قوانین، ایجاد هنجارها، ایجاد مسیرهای اطلاعاتی و ...

 این در حالی است که در سطح بنگاهی کشور ، اقدام موثر و کارآمدی برای ترویج رفتار اخلاقی و تصمیم گیری اخلاقی به جز تدوین منشور اخلاقی صورت نپذیرفته است. حال بر انکه متوجه شویم در سطح یک بنگاه چگونه رفتار اخلاقی و تصمیم گیری اخلاقی نهادینه می شود مناسب است که یک مطالعه موردی یعنی شرکت سیسکو را مورد بررسی قرار دهیم که چگونه چرخه دانستن ، خواستن و توانستن را در نهادینه سازی رفتار اخلاقی در شرکت به کار گرفته است:

منشور اخلاق حرفه ای سیسکو انتظارات این شرکت از رفتار اخلاقی کارکنان را به طور شفاف بیان می کند. تمام کارکنان باید از این منشور که خط مشی ها و رویه های شرکت را مشخص ساخته، راهنمای تصمیم گیری بوده و به نمونه های واقعی از تصمیمات پیچیده اخلاقی در محیط کار اشاره داشته تبعیت کنند.

منشور اخلاقی به 14 زبان منتشر شده و بر موارد زیر تاکید دارد:

• رفتار اخلاقی و صادقانه 
•  افشای کامل، دقیق و به موقع موارد به نهادهای مربوطه دولتی و غیره 
• حفظ اطلاعات محرمانه شرکت، مشتریان و تامین کنندگان 
• تبعیت از تمام قوانین و مقررات حاکم 
• گزارش فوری موارد نقض منشور اخلاقی 
• انتشار نسخه الکترونیکی و کاربرپسند منشور اخلاقی در سال 2013

به منظور کاربرپسندتر ساختن منشور اخلاقی و ایجاد امکان جستجوی لحظه ای، نسخه الکترونیکی آن منتشر شد. نسخه الکترونیکی، پرسش و پاسخ آنلاین، لینک به سایر ابزارها و منابع در سایت سیسکو، لیست «سوال/گزارش» برای دریافت راهنمایی در مورد موضوعات مختلف را شامل می شود.

 

خط مشی اخلاقی تامین کنندگان سیسکو  سند دیگری است که انتظارات مشابهی را از شرکای تجاری این شرکت در رابطه با تبعیت از قوانین و مقررات ملی و منطقه ای حاکم خواستار می شود.

 

1. زمینه های تعلیم و آگاهی بخشی کارکنان: 

2. نظرسنجی سالانه از کارکنان شرکت 

3. ارائه مطالب در وب سایت شرکت 

4. برگزاری دوره های آموزشی آنلاین 

در سال 2013 یک ویدئو جدید با نام «بازگشت سرمایه اخلاقیات» معرفی شد که از یک قالب خبری برای تاکید بر ارزش تجاری اخلاقیات از سه دیدگاه استفاده کرد:

1. بازارهای مالی
2. کیفیت محصول
3. مشارکت و فرهنگ

 

بیش از 68 هزار کارمند سیسکو این ویدئو را مشاهده کرده و بیش از 88 درصد از آنها آن را مثبت ارزیابی کردند. منابع متعدد در زمینه اخلاقیات کارکنان را قادر می سازد به نگرانی های اخلاقی خود در هر لحظه پاسخ دهند.

دوره های آموزشی آنلاین ، مدیران کسب و کار و منطقه ای می توانند برای کارکنان خود درخواست برگزاری دوره های آموزشی کنند. این دوره ها در کنار سایر دوره های آموزشی موجود نظیر موارد زیر برگزار می شود:

1. دوره مقابله با فساد برای کارکنانی که با مقامات دولتی نشست و برخاست دارند
2. دوره آموزشی برای کارشناسان منابع انسانی تا منابع و ابزارهای لازم برای راهنمایی کارکنان در اختیار آنها گذاشته شود.
3. دوره سه ماهانه برای کارکنان جدید به منظور آشنایی با اصول اخلاقی حاکم بر سیسکو
4. دوره آموزشی آنلاین برای کارکنان بخش فروش
5. دوره آموزشی آنلاین سالانه برای کارکنان در چین
6. شرکت سیسکو از کارمندان و سایر دی نفعان می خواهد موارد غیراخلاقی را فورا گزارش دهند. این کار از طریق موارد زیر ممکن می باشد:
7. اطلاع رسانی به مدیر یا کارشناس منابع انسانی
8. تماس مستقیم با اعضای دفتر حقوقی یا دفتر اخلاق شرکت
9. تماس با دفتر اخلاق از طریق ایمیل یا از طریق پر کردن فرم های بی نام

• گزارش دهی از طریق سیستم کمک رسانی جهانی برای افراد خارج از شرکت سیسکو در دسترس است. حدود 15 درصد موارد اطلاع رسانی از این طریق است. این سیستم به بیش از 150 زبان و به صورت شبانه روزی در دسترس است.

• افشای موارد دریافت هدیه یا تضاد منافع احتمالی

• این تضمین به کارکنان داده می شود که در صورت گزارش دهی مورد بازخواست قرار نگیرند. از آنجا که نگرانی از این بابت کم است، در سال 2013 تنها 16درصد از موارد گزارش دهی به صورت بی نام صورت گرفت.

• نقض اصول اخلاقی مجازات در پی داشته و در موارد خاص موجب برکناری فرد خاطی خواهد شد.

• دفتر اخلاق

دفتر اخلاق، به عنوان بخشی از نظام حاکمیت، ریسک و کنترل سیسکو، تلاش دارد از اجرای کامل و بی نقص منشور اخلاقی شرکت اطمینان حاصل کند و از این رو به موارد نقض آن رسیدگی می کند. این دفتر استانداردهای اخلاقی را تعیین کرده، منابع آموزشی را تهیه کرده و به سوالات کارمندان در رابطه با منشور اخلاقی سیسکو پاسخ می دهد.

این دفتر به عنوان تیمی مستقل عمل رده و به گزارش موارد نقض منشور اخلاقی از سوی کارکنان، نظیر کلاهبرداری مالی، اقدامات غیرقانونی، نقض کنترل گزارش دهی مالی، رسیدگی می کند.

• دفتر اخلاق به مدیر ارشد مالی و کمیته حسابرسی هیات مدیره سیسکو گزارش می دهد.

• تدوین  18 دستور العمل ، آیین نامه و برنامه عملیاتی برای  اجرایی شدن منشور اخلاقی در سیسکو  مانند:

1. دستور العمل اصول کاری
2. دستور العمل مبارزه با فساد و رشوه ،
3. دستورالعمل آموزش منشور اخلاقی
4. و دستور العمل پذیرش هدایا و ......
5. دستور العمل حمایت از جارچیان و افرادی که گزارش تخلفات را میدهند
6. دستور العمل حقط حریم خصوصی افراد و محرمانگی اطلاعات
7. دستورالعمل بازاریابی و تبلیغات مسئولانه
8. دستور العمل پرهیز از تضاد منافع
9. و ....

 رفتار اخلاقی را می توان قضاوت اخلاقی یک فرد یا گروه در مورد درست و غلط تعریف کرد. اخلاق در کسب و کار برای موفقیت و عملکرد خوب هر شرکتی حیاتی است، اما باید از راس شرکت و از درون اتاق هیات مدیره نشات بگیرد. اگر شیوه درست اداره کسب و کار از راه اخلاقی است، اخلاقیات در هیات مدیره چگونه باید رعایت شود؟

تعیین ضوابط اخلاقی و ارزش های شرکت بر عهده اعضای هیات مدیره است و آنها باید این استانداردها را از طریق رویه ها و اقدامات کنترلی خود در کل کسب و کار ترویج دهند. ضروری است که هیات مدیره ها و اعضای آنها نیز خود را در قبال استانداردهای اخلاقی متعهد و مسئول بدانند. اعضای هیات مدیره همواره باید در رابطه با ارزش های شرکت و چارچوب اخلاقی پیشرو باشند.

نتایج تحقیق جدید منتشر شده در ژوئن سال 2013 توسط انجمن اخلاق کسب و کار نشان می دهد «در دستورالعمل ها و مقررات حاکمیت شرکتی در سطح اتحادیه اروپا و کشورهای عضو، به جز بلژیک و بریتانیا، به اصول اخلاقی اشاره مستقیم نشده است. یکی از موارد پرداخته شده در این گزارش این است که هیات مدیره چگونه باید در راس هرم شرکت به این موضوع بپردازد. راه های اداره اخلاقی کسب و کارها نیز مورد اشاره قرار گرفته است. این گزارش برای نهادینه کردن رفتار اخلاقی در راس هرم شرکت 6 راه زیر را توصیه می کند:

• استانداردهای اخلاقی را به عنوان معیاری برای استخدام اعضای جدید هیات مدیره در نظر بگیرید

• مطمئن شوید تمام اعضای هیات مدیره در زمینه اخلاق در کسب و کار تعلیم دیده اند

• برای به روز نگاه داشتن ضوابط اخلاقی جلسات بحث و تبادل نظر تشکیل دهید

• اعضای هیات مدیره باید نمونه و متعهد باشند. زمان و منابع هیات مدیره باید به این موضوعات اختصاص داده شود

• اعضای هیات مدیره باید در تمام فرآیندهای تصمیم گیری خود ارزش های شرکت را مد نظر قرار دهند

• اعضای هیات مدیره باید از فعالیت های داخل شرکت کاملا مطلع بوده و یک کانال ارتباطی دو طرفه با مدیریت داشته باشند

 

بنابراین هنگامی که از رفتار اخلاقی و اخلاق کسب و کار در داخل یک بنگاه اقتصادی صحبت می کنیم زمینه نفوذ قوانین به معنای عام که در بازار کاربرد دارد در داخل یک بنگاه یک حاشیه امنی پیدا می‌کند. در داخل بنگاه اقتصادی نمی‌توان وضع قانون کرد ،  در بازار هرجا که به اصطلاح مکانیزم عمومی بازار کم بیاورد ، قوانین موضوعه مبنای پیشبرد امور قرار می گیرد ، بر مبنای قوانین،‌ حقوقی شناسایی شده و به تناسب آن حقوق،‌ تکالیفی معین می گردد و در فبال عدم رعایت قوانین و تکالیف  محاکم قضایی رسیدگی می کنند. اما در داخل یک بنگاه اقتصادی این ابزارها کاربرد ندارد. بلکه در داخل خانواده یک شرکت و بنگاه اقتصادی با احکام مدیریتی روبرو می باشیم. سوالِ این نیست که آیا افراد باید مختار باشند تا اخلاقی رفتار کنند یا باید مجبور باشند اصولا سوال این نیست. سوال این است که هزینه رفتار اخلاقی را آیا ما با تصویب و اجرای قانون می‌توانیم کم کنیم؟. یک جامعه کاملا معتقد به رفتار اخلاقی هم قانون می‌خواهد برای تسهیل  روابط و اگر جامعه‌ای هم بر اساس اعتقاد و تربیتش اخلاقی نباشد تصویب قانون در آن از باب پیش بینی رفتار دیگران حتما موثر است.  

اگر شما یک سیستم اداری داشته باشید پرمقررات که از نماینده مجلسش تا رئیس جمهورش تا وزیرش تا خطیب جمعه‌اش تا معلم و تا خود کارمندش تا ارباب رجوع همه از دست این بوروکراسی نالانند. یعنی مشروعیت اجتماعی خودش را این بوروکراسی از دست داده باشد. لذا هر اقدام شما که این بوروکراسی طویل را کوتاه کند نوعی توجیه و مشورعیت ذهنی و اخلاقی دارد. اینجا آن فضای بسیار بسیار مساعد برای فساد اداری پیدا می‌شود. پس ترکیبی از مجموعه این عوامل، قانون مناسب، قانونی که کمترین امکان تفسیر و توجیه را داشته باشد و درجه تفصیلش هم به دقت اندازه‌گیری شده باشد. به علاوه رویه‌هایی در سیستم کار که اگر کسی اخلاقی عمل کرد کارش انجام شود.