تبیین مفهوم بهره وری و نظرات مرتبط با آن
بهره وری از مفاهیم علم اقتصاد و مدیریت است که چنین تعریف میشود: «مقدار کالا و یا خدمات تولید شده در مقایسه با هر واحد از انرژی و یا کار هزینه شده بدون کاهش کیفیت یا به این شکل: اثربخشی به همراه کارایی». به دیگر سخن، بهرهوری، عبارتست از، بدست آوردن حداکثر سود ممکن، با بهره گیری و استفاده بهینه از نیروی کار، توان، استعداد ومهارت نیروی انسانی، زمین، ماشین، پول، تجهیزات، زمان، مکان و…به منظور ارتقاء رفاه جامعه. بهره وری به نسبت کار انجام شده به کاری که باید انجام می‌شده اطلاق میشود
می‌توان گفت برای نخستین بار لغت «بهره وری» توسط فردی به نام «کوئیزنی» در سال ۱۷۷۶ (میلادی) بکار برده شد. بیش از یک قرن بعد یعنی در سال ۱۸۳۳ (میلادی) فردی به اسم «لیترِ» بهرهوری را «قدرت و توانایی تولید کردن» تعریف کرد. بایستی توجه داشت که واژه بهرهوری با گسترش انقلاب صنعتی و جهت افزایش سودمندی حاصل از نیروی کار, سرمایه و مواردی از این دست گسترش یافت ولی اصطلاح بهرهوری آب در چند ساله اخیر و به دلیل کمبود این ماده ارزشمند گسترش یافته‌است.
تاریخچه بهره وری:
استقرار سازمانهای مستقل مسئول مطالعات مرتبط با بهره وری از پایان جنگ بین المللی دوم، نخست دراروپا و سپس در آسیا، آغاز شد. در اروپا این جنبش با تأسیس آژانس بهره وری اروپایی شروع شد و درآسیا نیز با تأسیس «سازمان بهره وری آسیائی».ژاپن در سال ۱۹۵۵ مرکز بهره وری خود را به وجود آورد و در هند شورای ملی بهره وری درسال ۱۹۵۸ برپا شد. متعاقباً بسیاری دیگر از کشورهای آسیایی نیز به همین ترتیب مراکز بهره وری خود را طی پانزده سال گذشته برپا کردند.
سازمان همکاری اقتصادی اروپا (OEEC) ، در دهه شصت میلادی به شدت درگیر در توسعه و ترویج اندیشه بهره وری بود. در دهه شصت نیز بسیاری از کشورهای آسیایی و اروپایی، مراکز و شوراهای بهره وری ایجاد کردند. گروههای بسیاری در این زمان از کشور آمریکا دیدن کردند تادرباره شیوه های اندازه گیری و محاسبات بهره وری آگاهیهای لازم را به دست آورند. به ویژه اداره کاردر«دفتر آمارکار» درآمریکا(BLS) به خاطر آنکه دارای تجربیات زیادی بود و آمار مربوط به بهره وری کار را نزدیک به ۹۰ سال منتشر می کرد، بسیار مورد توجه قرار می‌گرفت. بهره وری درآمریکا عملاً از سال ۱۹۷۰ شکل گرفت، و اولین کمیسیون بهرهوری در این سال در این کشور تشکیل شد.
در سال ۱۹۹۵” مرکز بهره وری ژاپن “(JPC) به عنوان هسته مرکزی حرکت بهرهوری در بخش خصوصی در ژاپن با این شعار تأسیس شد: دیدگاه بنیادین بهره وری شامل احترام به مردم به منظور ترویج و پیشبرد رفاه انسانی خواهد بود.
هنگام آغاز جنبش بهره وری در سال ۱۹۵۵ در ژاپن به منظور تبلور اندیشه ها واهـــداف – و بـه عنوان پایه ای برای پیشبرد آن – سه اصل برای آن،به عنوان یک ضابطه و معیار رفتاری، بنیانگذاری شد. این سه اصل عبارتند است از:
الف- بهبود بهره وری، در نهایت موجب افزایش امکان اشتغال می شود. در دوره انتقالی، برای کنترل سطح بیکاری و تقلیل آن به پائین ترین حد ممکن، کارگران مازاد به سایر بخشها انتقال داده خواهند شد.
ب- مدیریت و کارکنان، روشهای عملی بهبود بهره وری را موردمطالعه قرار خواهند داد ودر این زمینه به بحث و مذاکره خواهند پرداخت.
ج-نتایج حاصل ازبهبود بهره وری منتشر و توزیع خواهد شد و همگان ازآن منتفع خواهند گردید.
طی حدود ۴۰ سالی که از آغاز نهضت بهره وری در ژاپن می گذرد سه اصل مذکور همواره به عنوان یک دستورالعمل مورد استفاده قرار گرفته و تلاش ژاپن بر آن است که سه اصل مزبور را درزمان حاضر و آینده نیزسرلوحه کار خود قرار دهد.
همچنان که جنبش بهره وری ژاپن به خوبی ادامه می یافت، ایجاد و تأسیس سازمانی مشابه«آژانس بهره وری اروپا » (EPA) قویاً مورد نیاز بود تا تلاشهای مردم آسیا را در جهت ارتقاء کارایی متحد سازد.
در سالهای ۱۹۵۹ و ۱۹۶۰، مرکز بهره وری ژاپن (JPC) ابتکار سازماندهی کنفرانسهای بین المللی را در زمینه بهره وری در توکیو و مانیل بر عهده گرفت و بدین گونه زمینه ایجاد یک سازمان جهانی فراهم شد . در آوریل ۱۹۶۱، نمایندگان هشت کشور آسیایی در مانیل ملاقات کردند و به منظور تأسیس« سازمان بهره وری آسیائی» (APO) جهت افزایش بهره وری در آسیا ، از طریق همکاریهای مشترک،به توافق رسیدند. هشت کشور مزبور عبارت بودند از: کره – جمهوری چین – فیلیپین – تایلند – هند – پاکستان – نپال و ژاپن . از آن زمان به بعد (APO و JPC سازمان بهره وری آسیایی و مرکز بهره وری ژاپن) متفقاً و صمیمانه به منظور ارتقاء بهره وری و بهبود سطح زندگی مردم در این بخش از جهان همکاری داشته‌اند.
امروزه تعداد کشورهای عضو APO به ۱۶ رسیده که عبارتند از: بنگلادش – جمهوری چین – فی جی- هنگ گنگ – هند- اندونزی- ایران- ژاپن – جمهوری کره – مالزی – نپال- پاکستان –فیلیپین – سنگاپور – سریلانکا- تایلند.
این کشورها همه دارای سازمان ملی بهره وری می باشندو «سازمان ملی بهره وری ایران » نیز در سال ۱۳۷۰ تشکیل شد و فعالیتهای مفیدی را آغاز نموده است.
سازمانهای بهره وری متعددی در کشورهای صنعتی دنیا با APO همکاری دارند و نحوه همکاری آنها به صورت عضویت، اجرای طرحهای آموزشی مشترک ، تبادل اطلاعات، اعزام و تبادل کارشناس و کمکهای مالی در طرحهاست.
علاوه بر سازمان بهره وری آسیایی (APO) و مرکز بهره وری ژاپن(JPC) امروزه مؤسسات جهانی مختلفی در سطح دنیا فعالیت می کنند و جنبش بهره وری را دنبال می نمایند، نظیر:
ESCAP–ADB-UNEP-OEEC-UNDP- UNICO-ILO-FAOوغیره.
این سازمانها با یکدیگر نیز از طریق اجرای طرحهای مشترک یا همکاری در طرحها و تبادل اطلاعات همکاری دارند .به طوری که امروزه در کشورهای مختلف دنیا با آگاهی بر اهمیت بهره وری، جنبشهای افزایش و بهبود بهره وری و ایجاد سازمانهای ملی بهره وری نضج گرفته است و روز به روز توسعه و رونق بیشتری می یابد.
از قرن بیستم اقتصاددانان به این واژه مشخص رسیدند:
رابطه قابل سنجش بین تولید و عوامل آن
معرفی نظری بهره وری:
الف- بهره وری در واقع استفاده موثرتر از منابع اعم از ( نیروی کار، سرمایه، زمین، مواد، انرژی، ماشین‌آلات و ابزار، تجهیزات و اطلاعات در فرآیند تولید کالاها و خدمات است. )
به‌عبارت دیگر به کلیه تلاشهای سیستماتیک ساختار یافته برای حذف یا کاهش تلفات ناشی از مواد، ماشین، انسان و یا تعامل نادرست بین آنها، نظام ارتقای بهرهوری گفته میشود.
ب- ازدیدگاه سیستمی : بهره وری از دیدگاه سیستمی ارتباط بین داده ها ( inputs ) و ستانده ( outputs ) را مشخص میکند . براین اساس بهرهوری نشان دهنده میزان کارایی ترکیب عوامل در فرایند تولید است . یعنی اگر از امکانات خو ب استفاده بشود بهره وری نیز افزایش میابد .
ج- از دیگاه مهندسی صنایع : بهره وری از دیگاه مهندسی صنایع عبارت از رابطه مقادیر خروجی سیستم و مقادیر ورودی به همان سیستم .واز این دیدگاه بهره وری یک معیار کنترل است و میزان کار امدی سیستم را تعیین میکند .
د- ازدیدگاه سازمان بین المللی کار ( ILO ) : محصولات مختلف با ترکیب چهار عامل اصلی تولید میشود . که این چهار عامل عبارتند از زمین ؛ سرمایه ؛ نیروی کار ؛ و سازماندهی ( مدیریت و تکنولوژی ) نسبت محصول
( تولید یا ارزش افزوده ) بر این عوامل معیاری برای سنجش بهره وری است
ه – از دیدگاه سازمان همکاری اقتصادی و توسعه ملل متحد : بهره وری برابر است با خارج قسمت خروجی
( میزان تولید ) به یکی از عوامل تولید
و- از دیدگاه اژانس بهره وری اروپا ( EPA ) : 1 – بهره وری درجه استفاده موثر از هر یک از عوامل تولید است .
۱- بهره وری در درجه اول یک دیدگاه است : که همواره سعی دارد انچه را که در حال حاضر موجود است بهبود ببخشد . بهره وری مبتنی بر این عقیده است که انسان میتواند کارهایش را بهتر از دیروز انجام دهد علاوه بر ان بهره وری مستلزم ان است که بطور پیوسته تلاش های در راه انطباق فعالیتهای اقتصادی با شرایطی که دائما در حال تغییر است و همچنین برای بکار گیری نظریه ها و روشهای جدید انجام گیرد .
ز- ازدیدگاه سازمان بهره وری اسیا ( APO ) : …………………
ح- از دیدگاه مرکز بهره وری ژاپن : یعنی به حداکثر رساندن استفاده از منابع ؛ نیروی انسانی ؛ تسهیلات و غیره به طریقه علمی ؛ کاهش هزینه های تولید ؛ گسترش بازار ها ؛ افزایش اشتغال و کوشش برای افزایش دستمزدها واقعی و بهبود استاندارد های زندگی همانگونه که به نفع کارگران؛ مدیریت و جامعه باشد .
ط- از دیدگاه مرکز ملی بهره وری ایران : ………………
ی- از دیدگاه انجمن بهره وری ایران : …………………..
ک- از دیدگاه نویسنده مقاله : بهره وری اعتقاد جدی انسانها به استفاده مناسب از منابع در دسترس او برای ایجاد یک جامعه توسعه یافته همه جانبه بهمراه رفاه و اسایش برای خودش و فردای روشن برای ایندگان
۲- سطوح بهره وری : بهره وری در سه سطح کلان ؛ میانه و خرد مورد سنجش قرار میگیرد . که هر سطح به شرح زیر تقسیم میشود .
الف – سطح کلان : ۱- سطح بین المللی ۲– سطح منطقه ای ۳– سطح ملی
ب – سطح میانه : ۱- سطح بخش ۲- زیربخش اقتصادی
ج – سطح خرد : ۱- سطح بنگاه ۲- سطح واحد یا فرایند ۳- سطح گروه ۴ – سطح محصول یا مشتری
۵- سطح خانواده ۶- سطح فرد
۳- نظامهای بهرهوری در ۳ گروه قابل دسته‌بندی است:
الف- نظام‌هایی که بر حذف یا کاهش تلفات ناشی از مواد و ماشین تمرکز دارد (بهرهوری سرمایه ) به عبارت دیگر گروه سخت افزار محور .
ب- نظام‌هایی که برحذف یا کاهش تلفات ناشی از عملکرد انسان تمرکز دارد (بهرهوری نیروی انسانی) به عبارت دیگر گروه انسان افزار محور .
ج- نظام‌هایی که بر حذف یا کاهش تلفات ناشی از تعامل نامناسب بین انسان، ماشین و مواد تمرکز دارد (بهرهوری کل)
۴- عوامل موثر در بهره وری :
در تعریف بهره وری گفته شد. نسبت تولید کالا و خدمات ( خروجی ) یا مجموعه ای از کالاها و خدماتها (خروجی ها ) بر یک نهاده موثر در تولید ان کالا یا خدمات (ورودی) یا نهاد های موثر در تولید کالاها و خدماتها ( ورودیها ) . با این تعریف عوامل ماثر به دو دسته زیر تقسیم میشوند.
الف – بهره وری کلی ( TOTAL FACTOR PRODUCTIVITY ) < TFP > ( مجموعه ورودی ها ) عواملی مانند زمین ؛ نیروی انسانی ؛ سرمایه ، انرژی ؛ تکنولوژی .
ب- بهره وری جزئی . استفاده از یک عامل ( ورودی) مانند نیروی انسانی یا سرمایه یا انرژی یا تکنولوژی ( دنباله ص۶ )
۵- شاخص های بهره وری عمومی :
این شاخص ها معمولا در بحث مفاهیم اقتصادی کلان جهت سنجش بهره وری بخشهای اقتصادی مورد اسفاده قرار میگیرد که غبارتند از :
الف – بهره وری نیروی کار : ( LABOUR PRODUCTIVITY ) نیروی کار مهمترین داده ( ورودی ) در تولید کالا ها و خدمات محسوب میشوذ . بهره وری نیروی کار را از تقسیم ارزش افزوده بر متوسط تعداد شاغلین یا نفر ساعت کار در طول سال مالی محاسبه میکنند.
ب- بهره وری سرمایه : ( CAPITAL PRODUCTIVITY ) بهره وری سرمایه از تقسیم ارزش افزوده ایجاد شده در طول یک سال مالی به مجموع ارزش دارایی های ثابت در ان سال حاصل میشود و میزان کارایی را دارایی ها را منعکس مینماید . به عبارتی دیگر نتیجه این محاسبه نشان میدهد که در قبال هر واحد سرمایه ثابت چه میزان ارزش افزوده ایجاد میکند
ج- بهره وری مواد اولیه : ( MATERIAL PRODUCTIVITY ) از تقسیم ارزش افزوده ایجاد شده در طول یک سال مالی به مجموع ارزش مواد اولیه مصرف شده در جریان تولید کالا ها و خدمات در ان سال حاصل میشود
د- بهره وری انرژی : ( ENERGY PRODUCTIVITY ) از تقسیم ارزش افزوده به ارزش یا مقدار انرژی مصرف شده برای تولید کالاها و خدمات در طول یکسال مشخص حاصل میشود .
ه – بهره وری کل عوامل : ( TFP ) میزان کارایی و اثر بخشی استفاده کل عوامل تولید را که به صورت مشترک برای تولید خروجی کالا ها و خدمات مورد استفاده قرار میگیرد میسنجند. به عبارت دیگر به ازای یک واحد ریالی نهاده های مصرف شده چه میزان ارزش افزوده ایجاد شده است.
۶- شاخص‌های اختصاصی :
در هر یک از رشته فعالیتهای اقتصادی و یا دستگاه های اجرایی علاو بر شاخص‌های بهرهوری عمومی، شاخص‌های بهرهوری اختصاصی نیز قابل تعریف می‌باشد. این شاخص‌ها عموماً در راستای هدفی که در هر فعالیت موردنظر باشد تعریف میشوند. و در ارتباط مستقیم با ماموریت های خاص بخش اقتصادی ئ یا دستگاه اجرایی تعریف و اندازه گیری میشود که حالت عمومی و عام ندارد .
۷- عوامل ارتقای بهرهوری :
عوامل موثر در بهرهوری دو نوعند:
الف- عوامل کوتاه مدت : عوامل کوتاه مدت در بهرهوری غالباً به‌میزان انگیزه پرسنل برای کار و بهبود روش‌ها و سیستمهای جاری و گردش کار و تغییرات در میزان فشار کار و نوسانات تجاری بستگی دارد.
ب -عوامل بلند مدت : عوامل بلند مدت به میزان برنامه ریزی و ایجاد توسعه محصولات جدید- معرفی روشهای تولید جدید- کشف منابع جدید- یافتن کانال‌های جدید بازاریابی – عقلایی کردن ساختار اقتصادی ان بنگاه
اهمیت بهرهوری در جهان امروز بهرهوری تقریباً مترادف با پیشرفت می‌باشد. استاندارد زندگی در یک جامعه به درجه‌ای از تأمین حداقل نیازهای جامعه بستگی دارد به‌عبارت دیگر مقدار کیفیت غذا، پوشاک، مسکن، آموزش و امنیت اجتماعی، استاندارد زندگی را تعیین میکند. برای ارتقای استاندارد زندگی باید غذا، پوشاک، مسکن و … بیشتر تولید شود. افزایش مقدار تولید کالاها و خدمات میتواند از طریق افزایش نهاده‌های نیروی کار و سرمایه صورت پذیرد و یا اینکه از منابع موجود به‌صورت کاراتر استفاده بعمل آید.
منابع یک کشور عموماً محدود می‌باشد بنابراین بهرهوری بیشتر یک ضرورت برای ارتقای استاندارد زندگی یک ملت می‌باشد، بهرهوری بیشتر موجب رشد اقتصادی و توسعه اجتماعی میشود. با بهبود بهرهوری شاغلان به دستمزد بیشتر و شرایط کاری مناسب‌تر دست خواهند یافت و درعین حال فرصت‌های شغلی بیشتری تولید خواهد شد. بهرهوری بالاتر از یک‌سو موجب کاهش قیمت‌ها شده، و از سوی دیگر سود سهامداران را افزایش میدهد.
تعاریف دیگر :
▪ استنیر : معیار عملکرد و یا قدرت و توان هر سازمان در تولید کالا و خدمات .
▪ استیگل : نسبت میان بازده به هزینه عملیات تولیدی .
▪ ماندل : بهره وری به مفهوم نسبت بین بازده تولید به واحد منبع مصرف شده است که با سال پایه مقایسه می شود .
▪ دیویس : تغییر بدست آمده در مقدار محصول در ازاء منابع مصرف شده .
▪ فابر یکانت : یک نسبت همیشگی بین خروجی به ورودی .
در سال های ۱۹۷۴ و اواخر ۱۹۸۴ « سومانث » سه تعریف اساسی ( و سپس چهارمی در سال ۱۹۸۷ ) را درباره بهره وری در ارتباط با سازمان ها یا شرکت ها به شرح زیر ارائه داد :
۱- بهره وری جزئی :
نسبت ارزش و مقدار محصول به یک طبقه از نهاده را گویند . مثلاً محصول به ازاء هر نفر ساعت ( معیار بهره وری نیروی کار ) یا ارزش و مقدار محصول تولید شده به ازاء هر تن مواد اولیه مصرفی ( بهره وری مواد ) یا بهره درآمد تولید شده به ازاء هر ریال سرمایه ( بهره وری سرمایه ) و نظایر آن .
۲- بهره وری کلی عوامل تولید :
عبارتست از : نسبت خالص محصول بر مجموع نهاد های نیروی کار و سرمایه . معمولاً به جای خالص محصول ، ارزش افزوده و در مخرج کسر مجموع ارزش های نیروی کار و سرمایه را قرار می دهند . این معیار برای برخی از کالا های مصرفی نظیر تلوزیون ، ویدئو و کامپیوتر که ۶۵% هزینه تولید آنها مواد مصرفی تشکیل می دهد معیار مناسبی نمی باشد .
۳- بهره وری کلی :
نسبت کل ارزش محصول تولید شده به مجموع ارزش کلیه نهاده های مصرفی است . این شاخص تأثیر مشترک و همزمان همه نهاده ها و منابع ( از قبیل نیروی انسانی ، مواد و قطعات ، ماشین آلات ، سرمایه و نظایر آن ) در ارتباط با ارزش محصول بدست آمده را اندازه گیری می کند .
کاربردهای بهره وری:
بر خلاف پندار برخی افراد بهرهوری فقط برای صنایع نیست بلکه بهره وری سطوح مختلفی دارد و همه افراد در همه سطوح نقش دارند یعنی اینکه افراد می‌توانند با تفکر، ابداعات و نوآوری‌های خود عملاً در چند سطح گوناگون موثر واقع گردند، سطوح مختلف بهره وری عبارتند از:
- سطح فرد
- سطح گروه آموزشی
- سطح گروه کاری
- سطح سازمانی
- سطح رشته‌های تجاری، خدماتی، صنعتی و کشاورزی
- سطح بخشهای اقتصادی
- سطح ملی و کشوری
- سطح جهانی
در سطوح فردی به دنبال تدابیری برای افزایش بهره وری فردی هستیم. و در سطح گروه نیز به دنبال افزایش بهره وری گروه کاری هستیم. بدیهی است که موضوع بهره وری بیشتر در سطوح سازمانی و رشته‌ها مطرح میشود و بیشترین ضوابط و شرایط مربوط به بهره وری را می‌توان در آنها مشاهده کرد. چه بسا برخی مشاغل و حتی برخی دستگاهها به دلیل انجام فعالیتهای موازی و تکراری بودن وظایف سازمانی در یکدیگر ادغام شده و برخی از آنها حذف شده‌اند.بهره وری ملی که مهم ترین عنصر بهره وری است از ارتباط بین دولت، اقتصاد، جغرافیا، جمعیت وفرهنگ بدست می آید که عموماً به زبان ریاضیات ترجمه میشود وسپس نقطه بهینه آن بدست می آید.
مولفه های بهرهوری
بهره وری به عنوان یکی از معیار های سنجش فعالیت ها، با در نظر گرفتن هدف و مقصد مد نظر از دو زاویه مجزا قابل بررسی است. از یک سو، نقش مفید و موثر بودن فعالیت در دستیابی به هدف ترسیمی مورد ارزیابی قرار گرفته و از سوی دیگر بـازده فعالیت مطرح می شود . براین اسـاس می توان بهره وری را به دو مولفه تجزیه کرد: بر اساس تعاریف استاندارد های مدیریت کیفیت
اثربخشی : میزانی که فعالیت های برنامه ریزی شده تحقق یافته و نتایج برنامه ریزی شده به دست آمده است. (کار درست کردن). کارآیی : رابطه بین نتیجه بدست آمده و منابع استفاده شده .(درست کار کردن). ( تعاریف برگرفته از ISO9000:2005 )
بنابر این (بهره وری = اثربخشی × کارآیی) به عبارت دیگر بهره وری عبارت است از تحقق همزمان اثربخشی و کارایی برای مثال وقتی تنها نیمی از اهداف یک فعالیت (اثربخشی پنجاه درصد) با دوبرابر منابع لازم (کارایی پنجاه درصد) محقق شود بهره وری بدست آمده بیست و پنج درصد خواهد بود ،دکتر جوران در هندبوک خویش درست انجام دادن کار درست را بهره وری قلمداد می کند.
عوامل موثر بر افزایش بهره وری
عوامل موثر برای افزایش سطح بهره وری:
بهبود کیفی عامل کار، با توجه به اینکه نیروی انسانی مهمترین عامل در بهبودی بهره وری می‌باشد لذا می‌توانند با بکارگیری نکات ذیل موجبات ارتقای بهره وری را فراهم نمایند.
بهبود روابط حاکم بین مدیر و کارکنان
بهبود در بکارگیری رهاوردهای فناورانه
نقشه راه بلوغ (MRM):
نقشه راه بلوغ یکی از روشهای مدیریتی برای توسعه و تحقق بهره وری است. اساس این روش متکی به نگاه علت و معلولی به پدیده‌های طبیعت است.این مبحث مانند (PDCA)ارائه میدهد متکی بر سه عنصر برنامه ریزی، اجرا و اصلاح. توضیحات کاملتر این مبحث در کتابی با همین عنوان در دسترس است.
چرخه مدیریت بهره وری (PMC)
چرخه مدیریت بهرهوری فرآیندی است که طی آن بین مجموعه عوامل تولید بهترین ترکیب حاصل و متناسب با شرایط درون و برون سازمانی در بهرهوری تغییراتی حاصل می گردد. چرخه مدیریت بهرهوری، یک رویکرد و چارچوب عمومی متداول و مقبول جهانی است که در راستای مدیریت بهرهوری در سازمان صورت می پذیرد. منظور از مدیریت بهرهوری، اداره کردن مجموعه فعالیت هایی است که به منظور ارتقای بهرهوری انجام می گیرد. این فعالیت ها شامل برنامه ریزی، اجرا، هدایت و هماهنگی برنامه های بهبود بهرهوری در سازمان است. مدیریت بهرهوری یک فرایند مستمر و مداوم است.
مشکلات ارتباطی بهره وری:
بسیاری از عوامل که برای بهره وری نامطلوب شناخته شده است (ماشین آلات کهنه، طراحی نامناسب شغل، اموزش غیر اثر بخش یا نا کافی کارکنان، افزایش غیر منتظره حجم کار) خارج از کنترل واحد تولید یک سازمان هستند. این فرض مطرح است که بزرگترین مشکلات موجود در راه افزایش بهره وری ناتوانی کارکنان و انگیخته نشدن آنان برای کار اثر بخش است. بعضی دیگر از صاحبنظران معتقدند که مواد اولیه ناقص، طراحی ناقص تولید، اشتباهات مدیریت بیشترین سهم را در کاهش بهره وری سازمان دارند.
عوامل موثر در بهره وری:
عوامل مؤثر در بهره وری را می توان به چند دسته تقسیم نمود:
۱- عوامل مربوط به نیروی انسانی (مقدار نیروی انسانی، متخصص آموزش، حقوق و مزایا …)
۲- عوامل مربوط به مدیریت (تخصص، روابط مدیریت با کارکنان، …)
۳- عوامل وابسته به دولت (قوانین و مقررات، سیاستها، …)
۴- امکانانت و تسهیلات (تجهیزات، ماشین آلات، زمین و ساختمان، تأسیسات، … )
۵- تکنولوژی (نوع فرایندها، کیفیت محصولات، دانش فنی طرح، … )
۶- عوامل محیطی (بازار محصولات، جاذبه های محیطی، عوامل زیست محیطی، …
۷- مواد و انرژی (مواد اولیه، مواد مصرفی، انرژی)
ارتباط بین بهره وری و مشارکت کارکنان:
وقتی که سازمان با مدیریت مشارکتی از روش هائی مثل کنترل کیفیت جهت دخالت دادن کارکنان در حل مسائل استفاده کند یقینا” مشارکت کارکنان عمیق تر می گردد. زمانی که فرصتهایی در اختیاز کارکنان قرار داده شود تا توانائیهای خود را به بوته آزمایش بگذارند، سطح رضایت آنها ارتقاء پیدا کرده و بر میزان اثربخشی تکنولوژی می افزاید.
چه عواملی باعث افزایش بهره وری می شوند؟
شیوه های گوناگون برای افزایش بهره وری وجود دارد که به برخی از این شیوه ها اشاره می شود.
۱- رضایت مصرف کننده (پاسخگوئی نسبت به درخواست های مصرف کننده و توانائی برآورد ساختن خواستارها و نیازهای آنان)
۲- بکارگیری نیروی انسانی (بکارگیری توانائی های بالقوه افراد که منتهی به مشارکت آنان می شود و امکان ادامه بهبود را فراهم می کند)
۳- کیفیت کالاها و خدمات (کیفیت محصولات بر اساس اندازه های عینی از طرف سازمان مورد توجه می باشد)
۴- رهبری (تا چه اندازه مدیران برای حفظ کیفیت موجود از نظام عینی استفاده می کنند)
۵- برنامه ریزی راهبردی (برنامه ریزی سازمان برای حفظ کیفیت کالاها و خدمات)
تحلیل اندیشه بهره وری:
زمان تقریبی آغاز رویکرد فراگیر در سطح بین الملل به مقوله بهره وری را می توان پس از پایان جنگ جهانی دوم دانست . روند رو به توسعه و گسترش دانش و اندیشه بهره وری را در عرصه بین الملل می توان به حداقل سه رده گوناگون تقسیم کرد.
۱٫شکل گیری دانش بهره وری
۲٫رشد و توسعه دانش بهره وری
۳٫مطرح شدن افقهای جدید در این حوزه
به طور کلی در دوره اول می توان موارد و دلایل زیر را از جمله موارد موثر در زمینه توجه بیشتر به مقوله بهره وری دانست:
۱٫آغاز دوباره رشد اقتصاد جهانی
۲٫پایان جنگ جهانی دوم و شروع به حرکت اقتصاد های جنگ زده ای چون آلمان و فرانسه و ژاپن
۳٫نیاز روز افزون صنایع گوناگون به مواد اولیه و نهاده های تولید و از سوی دیگر محدود بودن عرضه عوامل
۴٫التیام زخمهای حاصل از جنگ در اکثر کشور ها و بیداری اقتصادی
۵٫رشد جمعیت در سراسر جهان و بالا رفتن سطح زندگی و در آمدها که بالطبع نیازهاو افزایش تقاضای بیشتری را به دنبال داشت.
می توان اینگونه قلمداد کرد که متن و منشا شکل گیری نگرش بهره ورانه به مقوله تولید در ایالات متحده آمریکا روی داده است
به طور کلی در دوره اول با پیاده سازی طرحهای ایالات متحده برای بازسازی آلمان و ژاپن و از سوی دیگر سفر های دانشمندانی چون دکتر دمینگ به ژاپن و شرکت در کنفرانسهایی به محوریت موضوع بهره وری و در نهایت طرح مدل مدیریت کیفیت فراگیری با نام خودش بهره وری از مدل ساده و ابتدایی ستاده ÷ نهادهکه بر اصل راهبردی تولید بیشتر با منابع فعلی تاکید داشت ، خارج شده و به حوزه های جدیدی و یا بر اساس تقسیم بندیهای ما به دوره دوم وارد گردید: بدین ترتیب می توان دلایل و ویژگی های اصلی آغاز این دوره از نگرش به بهره وری را در موارد زیر جستجو کرد:
۱٫رقابتی شدن هر چه بیشتر بازارها
۲٫طرح مسائل جدید در حوزه بهره وری
۳٫ورود کشور های گوناگون به حوزه تولید و بدین ترتیب سوق یافتن تولید کنندگان از تولید انبوه صرف به تولید انبوه با کیفیت
با گذشت زمان بازار های انحصاری آمریکایی با خطوط تولید انبوه که اقدام به تولید کالاها به تعداد زیاد و قیمت پایین در یک بازار انحصاری می نمودند، از سوی شرکتهای نو پا اما هدفمند ژاپنی به چالش کشیده شدند. همایشها و سمینارهای دهه پنجاه و شصت میلادی و میل و علاقه ذاتی ژاپنی ها به پیشرفت باعث آن گردید تا سیاستهای گسترش دانش بهره وری در این کشور خیلی زود به عنوان فرهنگ و رفتار غالب در صنایع ژاپن تبدیل گردد. این در حالی بود که ژاپنی ها در فرایند صنعتی شدن هیچگاه فرهنگ بومی خود را نادیده نگرفتند و همواره به یک الگوی توسعه پایدار بر پایه و اساس فرهنگ بومی خود تاکید می کردند و بدین سان در ادامه حتی توانستند با الهام گیری از برخی از آموزه های دینی و اجتماعی خود مدلهای بهبود مستمری چون کایزن را ابداع و به جای جای جهان گسترش دهند.
بخش سوم در دگردیسی دانش بهره وری را می توان دوران حکومت مقتدرانه بهره وری و مدلهای جامع و فراگیر بهره وری بر ذهن مدیران و عملکرد شرکتها دانست. در این دوره از بهره وری به عنوان یکی از پایه ها و زیر بناهای توسعه در سیاستها و برنامه های کلان عنوان می شود و از حاشیه به متن می آید. طرفداران نقش اصلی ارقام بالای تولیدهای ناخالص ملی در اقتصادهای مطرح جهان عامل بهره وری را ابزاری مناسب در هم افزایی سیاستهای خود یافتند. بدین ترتیب که توانستند بدون دغدغه جهت تامین منابع جدید که به واسطه تحولات سیاسی و اجتماعی گسترده در سطح جهان با چالشهای جدیدی مواجهه شده بود ، با به کارگیری سیاستهای بهره ورانه و به جای افزایش لجام گسیخته عرضه منابع هدف خود یعنی افزایش تولید را جامع عمل بپوشانند.از سوی دیگر بهره وری راه خود را از نگرش صرف به تولید به دیگر بخشهای سازمان از جمله منابع اولیه ، نیروی انسانی ، تکنولوژی و بازاریابی و حتی رشته های دیگر فعالیتهای اقتصادی چون خدمات هم گشود.
از دلایل اصلی در این تغییر نگرش را می توان در دلایل زیر جستجو کرد :
۱٫توجه بیشتر به منابع بلند مدت به جای کوتاه مدت
۲٫توجه بیشتر به بازار های داخلی تا خارجی
۳٫تمرکز بر نگرش و اقدامات استراتژیک به جای نگرش عملیاتی و محدود
۴٫توجه بیشتر به رضایت مشتریان
۵٫توجه بیشتر به مدیریت جامع بهره وری تا تاکید صرف به بهبود کیفیت
بهره وری ابزاری است که امروزه به آن به عنوان سلاحی قدرتمند و نه تنها به عنوان روشی برای افزایش تولید نگریسته می شود . امروزه در سراسر جهان کارشناسان اعتقاد دارند که بهره وری بهترین وسیله است برای دستیابی به اهداف از پیش تعیین شده و این گونه است که در ۱۵ ساله اخیر افزایش بهره وری در جهان ۴۵ برابر شده است. باید توجه داشت که در برنامه چهارم توسعه ایران اینگونه برنامه ریزی شده است که ۳۰درصد از رشد اقتصادی در طی سالهای اجرای برنامه به واسطه افزایش بهره وری صورت گیرد.
ویژگی های اساسی نگرشی برای بهره ور بودن:
الف: نگرش مثبت
ب: خلاقیت
ج: نارضایتی خلاق
جلوه های بهره وری:
کارایی (Efficiency):
نسبت بازده واقعی به دست آمده به بازدهی استاندارد و تعیین شده (مورد انتظار) کارایی یا راندمان است، یا در واقع نسبت مقدار کاری که انجام می شود به مقدار کاری که باید انجام شود.
نکته بسیار مهم آن است که طبق قوانین فیزیکی در ماشین ( سیستمهای
بسته و مکانیکی)، کارایی و راندمان که خارج قسمت ظرفیت فعلی به
ظرفیت اسمی می باشد، تقریباً هرگز به یک نمی رسد و همواره کوچکتر از
یک است، لیکن درمورد انســان (سیستم باز) بر اثر انگیزش و رهبری
صحیح می تواند از یک بزرگتر شود.
اثر بخشی (Effectiveness):
اثر بخشی، عبارت از درجه و میزان نیل به اهداف تعیین شده است. به بیان دیگر اثر بخشی نشان می دهد که تا چه میزان از تلاشهای انجام شده نتایج مورد نظر حاصل شده است. در حالی که نحوه استفاده و بهره برداری از منابع برای نیل به نتایج مربوط به کارایی می شود. در واقع اثر بخشی مرتبط با عملکرد وفراهم آوردن رضایت انسان از تلاشهای انجام شده، و کارایی مرتبط با بهره برداری صحیح از منابع است. لذا کارایی جنبه کمی دارد ، ولی اثر بخشی جنبه کیفی داراست.
لازم است توجه شود که کارایی و اثر بخشی لزوماً هم سو نیستند، وپا به پای هم حرکت نمی کنند.
در نهایت ،بهره وری را می توان به صورت زیر تعریف کرد:
بهره وری = اثر بخشی + کارایی
بهره وری= اجرای کارهای درست + اجرای درست کارها
استراتژی های بهره وری:
از واژه استراتژی بطورکلی پنج مفهوم که به پنج P مشهورهستند استنباط می شود:
۱٫طرح(Plan ): به معنای نوعی مسیریا اقدام آگاهانه
۲٫نقشه(Ploy ): نوعی صف آرایی برای چیرگی بر رقیب
۳٫الگو(Pattern ):اقدامی جدید یا نسبتا از پیش تعیین شده
۴٫موضعPosition)):جایگاهی که ازآن به مساله نگاه می کنیم (جایگاه سازمان در محیط بیرونی)
۵٫دیدگاه(Perspective ):تلقی های ما از استراتژیهای سازمان (منظر درون سازمان)
هریک از استراتژیهای فوق براساس مدلهای استراتژیک سازمان می تواند راهبردی برای فعالیتهای عملیاتی
براساس چرخه مشهور ادوارد دمینگ(TQM ) که در شکل زیر آورده شده است می باشد.
مرکز بهره وری ژاپن : (JPC)
هدف از بهبود بهره وری عبارتست از به حداکثر رسانیدن استفاده از منابع نیروی انسانی، تسهیلات و غیره به طریقه علمی و با کاهش هزینه های تولید، گسترش بازارها، افزایش اشتغال و کوشش برای افزایش دستمزدهای واقعی و بهبود معیارهای زندگی آنگونه که به نفع کارکنان، مدیران و مصرف کنندگان باشد.
دیدگاه های مختلف در مورد بهره وری:
مطالعات مکتبهای مختلف نشان می دهد که دیگر نمی توان به اصول جهانشمولی که تیلور مطرح کرده است تکیه کرد و از طرفی به مطالعات هاثورن تکیه داشت بلکه باید تابع شرایط بود اما نکته مشترک در همه این دیدگاهها که همانا هدف علم مدیریت است راههای کسب بهره وری است که با تحولات اندیشه های مدیریتی تغییری نیافته است.
